Od 1 września 2025 r. do szkół ponadpodstawowych wkracza edukacja obywatelska, nowy przedmiot, który zastąpi historię i teraźniejszość. Jego celem jest przygotowanie do świadomego i odpowiedzialnego zaangażowania w społeczeństwie demokratycznym m.in. poprzez działania obywatelskie i projekty edukacyjne.
Edukacja obywatelska będzie nauczana w szkołach ponadpodstawowych począwszy od roku szkolnego 2025/2026 w klasie II liceum ogólnokształcącego, technikum i branżowej szkoły I stopnia. W kolejnych latach nauczana będzie w klasach II i III liceum, klasach II–IV technikum i w klasach II i III branżowej szkoły I stopnia.
W liceum edukacja obywatelska będzie nauczania w wymiarze dwóch godzin tygodniowo w klasie II i jednej godziny tygodniowo w klasie III, w technikum – w wymiarze w wymiarze jednej godziny tygodniowo w klasach II-IV, a w branżowej szkole I stopnia – w wymiarze 1 godziny tygodniowo w klasach II i III.
„Wprowadzenie nowego przedmiotu edukacja obywatelska wynika z potrzeby przygotowania uczniów (…) do świadomego i odpowiedzialnego zaangażowania obywatelskiego w społeczeństwie demokratycznym” – czytamy w uzasadnieniu do projektu nowelizacji rozporządzenia w sprawie podstawy programowej kształcenia ogólnego. Zaznaczono, iż w odróżnieniu od przedmiotu historia i teraźniejszość, który był realizowany głównie w sposób teoretyczny – nowy przedmiot ma kłaść nacisk na kształtowanie u uczniów praktycznych umiejętności i kompetencji.
Celami edukacji obywatelskiej – wskazanymi w podstawie programowej – są: rozumienie sfery publicznej (najważniejszych zjawisk oraz procesów społecznych i politycznych, a także zasady nimi rządzących), rozumienie oraz poszanowanie wartości i zasad demokracji, zainteresowanie sferą publiczną i posiadanie własnych opinii, poszanowanie opinii innych osób, zaangażowanie obywatelskie oraz wpływanie na władze publiczne i interakcje państwo – obywatel (chodzi m.in. o umiejętność załatwiania wybranych spraw urzędowych, rozumienie mechanizmów i form uczestnictwa obywatelskiego oraz odpowiedzialne ich wykorzystanie).
Trzema równoważnymi elementami przedmiotu mają być: wiedza i umiejętności zawarte w wymaganiach szczegółowych, działania obywatelskie oraz projekt edukacyjny.
Podstawa programowa składa się z 45 wymagań szczegółowych oraz dodatkowych 7 wymagań fakultatywnych, które wybierze nauczyciel. W przypadku szkół branżowych I stopnia będzie to natomiast 31 obowiązkowych wymagań i 7 z 27 fakultatywnych.
Wymagania szczegółowe dzielą się na działy: ja i społeczeństwo, szkoła jako wspólnota, społeczność lokalna i regionalna, demokracja i prawo, Polska – władza, świat polityki i sfera publiczna, Polska w Europie, świat globalnych zależności. W ramach tych działów uczniowie będą uczyć się m.in.: o mowie nienawiści, mechanizmach partycypacji w szkole, praworządności, sprawach urzędowych, zasadach państwa prawa, zagrożeniach dla demokracji, prawach człowieka czy procesie legislacyjnym.
Ponadto każdy uczeń liceum i technikum będzie musiał w ramach przedmiotu wybrać i zrealizować cztery, a w przypadku szkół branżowych trzy, działania obywatelskie. To na przykład: wzięcie aktywnego udziału w debacie, zorganizowanie kampanii społecznej lub zbiórki na wybrany cel, napisanie wniosku o dofinansowanie projektu w ramach budżetu szkolnego lub lokalnego obywatelskiego, napisanie petycji lub listu otwartego, przygotowanie dokumentów koniecznych do zgłoszenia zgromadzenia publicznego, wypełnienie wniosku o wydanie dowodu osobistego, paszportu lub innego dokumentu, uczestnictwo w konsultacjach społecznych lub wysłuchaniu publicznym, przeprowadzenie sondy szkolnej lub ulicznej i prezentacja jej wyników, przeprowadzenie symulacji obrad lub wyborów.
Wszyscy uczniowie, pracując w małych grupach (3-5 osób), mają zrealizować przynajmniej jeden grupowy projekt edukacyjny na wybrany przez siebie temat zgodny z tematyką przedmiotu. Projekt może mieć charakter badawczy lub społeczny.
W podstawie programowej edukacji obywatelskiej wskazano, iż w nauczaniu powinien znaleźć się również czas na wizyty w instytucjach publicznych (np. urzędach gmin, miast i powiatów, sądach, domach kultury), spotkania z przedstawicielami władz publicznych, kontakty z organizacjami społecznymi (lokalnymi, ogólnopolskimi, międzynarodowymi) oraz spotkania z postaciami ważnymi dla lokalnej społeczności, w tym kombatantami lub innymi świadkami historii.
„Przedmiot edukacja obywatelska zakłada omawianie podczas zajęć tematów związanych z bieżącymi zagadnieniami społeczno-politycznymi, w tym także tematów dzielących Polaków i budzących w polskim społeczeństwie kontrowersje. Szkoła powinna być bowiem miejscem, w którym uczniowie starają się zrozumieć, co łączy i co dzieli polskie społeczeństwo, a także miejscem, w którym uczą się weryfikować informacje na te tematy, poznają różnorodne stanowiska, starają się wyrobić sobie własną opinię, uzasadniają ją, z szacunkiem dla innych ją prezentują i podejmują dialog z osobami, których poglądy mogą być odmienne” – zapisano w podstawie.
Podkreślono, iż osiągnięcie opisanego powyżej efektu wymaga od nauczyciela zachowania neutralności światopoglądowej i politycznej szczególnie w sprawach, co do których istnieją w polskim społeczeństwie różnice poglądów. „Celem zajęć nie może być przekonanie uczniów do konkretnej opinii. Tym bardziej nie ma w czasie zajęć miejsca na agitację polityczną jakiejkolwiek formacji. Co do zasady nauczanie edukacji obywatelskiej ma więc charakter nieperswazyjny” – dodano. Zaznaczono, iż wyjątkiem są zasady i wartości wyznaczone przez konstytucję.
Uprawnienia do nauczania przedmiotu edukacja obywatelska mają nauczyciele posiadający kwalifikacje w zakresie przedmiotów: wiedza o społeczeństwie, historia lub historia i teraźniejszość. Na Zintegrowanej Platformie Edukacyjnej zamieszczony jest poradnik metodyczny do nauczania edukacji obywatelskiej.
Jak podaje MEN na swojej stronie internetowej do użytku szkolnego zostały dopuszczone dwa podręczniki do przedmiotu wychowanie obywatelskie. Pierwszy z nich to „Masz wpływ. Część 1. Podręcznik do edukacji obywatelskiej dla liceum ogólnokształcącego i technikum”, którego autorami są Sławomir Drelich, Michał Tragarz, Sylwia Żmijewska-Kwiręg, Mateusz Wojcieszak i Rafał Flis, opublikowany przez Wydawnictwo Nowa Era. Drugi podręcznik to „Edukacja obywatelska 1. Podręcznik dla szkoły branżowej I stopnia” autorstwa Joanny Niszcz, Stanisława Zająca, wydany przez SOP Oświatowiec Toruń.
Zgodnie z polskim prawem nauczyciel decyduje o tym, jaki podręcznik wybiera spośród dopuszczonych do nauczania danego przedmiotu i czy w ogóle chce używać podręcznika w trakcie przekazywania uczniom wiedzy.
